Vladimír Suchánek, Hoofd van het monster (1988), coverillustratie voor Franz Kafka’s boek
De gedaanteverwisseling. © Google Arts & Culture

De gedaanteverwisseling

“Toen Gregor Samsa op een morgen uit onrustige dromen ontwaakte, ontdekte hij dat hij in zijn bed in een monsterachtig ongedierte was veranderd. Hij lag op zijn hardgepantserde rug en zag, als hij zijn hoofd enigszins optilde, zijn gewelfde bruine, door boogvormige geledingen verdeelde buik, waarop de deken, op het punt omlaag te glijden, nauwelijks houvast kon vinden. Al zijn, in vergelijking met zijn overige omvang, zielig dunne pootjes flikkerden hopeloos voor zijn ogen. ‘Wat is er met mij gebeurd?’ dacht hij. Het was geen droom.”

Onverklaarbaar
Met deze zinnen opent Franz Kafka zijn beroemde tekst De gedaanteverwisseling. Bij het ontwaken, wanneer de schemerige muren van de kamer opnieuw werkelijkheid worden, ervaart het hoofdpersonage zijn eigenste lichaam als gruwelijk. En het is geen kwade droom die even in het onbewuste blijft hangen. Het vertrouwde lichaam is op onverklaarbare wijze veranderd in een kever. Tal van illustratoren vonden in dat pakkende verhaal een fantasierijke bron van inspiratie. De kever is uiterst verfijnd getekend. Opstaand uit het bed, met twee poten op de grond en de andere vier gebogen, klaar om te grijpen. De duidelijke geledingen onderaan de buik, de gladde schilden, de kop gebogen met twee opstaande voelsprieten. Uitvergroot lijkt hij een schrikwekkend monster uit een sciencefictionscenario waarin dinosaurusachtige wezens mensen verslinden. Hij komt echter niet uit andere werelden, maar staat op uit het bed waarin zonet een mens lag te slapen. Sommige afbeeldingen tonen in de slagschaduw schetsmatig de contouren van een mens, zonder details.

Psychosomatische eenheid
Dikwijls spreken we misschien te vlug over de mens als psychosomatische eenheid. We zijn inderdaad personen met een lichaam en een psychè. Soms hebben we de indruk samen te vallen met ons lichaam of zelfs ons lichaam te zijn. Als lichamelijk wezen kunnen we bewegen, dansen, communiceren, werken, spelen en liefhebben. Maar we kunnen ook ziek zijn. Dan worden we op ons lichaam teruggeworpen. Thomas Mann schreef: “Ziekte maakt een mens een stuk lichamelijker, ze maakt hem één en al lichaam.”

De immer zieke Kafka is subtieler. De schaduw heeft andere omtrekken dan de verachtelijke kever: ondanks alles is ze een menselijke figuur. De mens valt niet samen met zijn lichaam, maar behoudt een afstand. De afschaduwing is niet de projectie van de kever, maar van Gregor Samsa. De waardigheid van de persoon blijft overeind, zelfs als hij plat op de grond ligt.

Mysterieuze deur
Kafka heeft het over een deur in de kamer waar de metamorfose plaatsvond. De kever kijkt ernaar, de flinterdunne schaduw niet. Door die deur, die slechts op een kier staat, kunnen de huisgenoten van Gregor Samsa binnenkomen. Zullen ze hem zien als een afzichtelijke kever of als een terneergeslagen mens? In elk geval lezen we verder in de tekst: “Het vertrouwen en de zekerheid deden hem goed. Hij voelde zich weer in de menselijke kring opgenomen.”