Sinds het Tweede Vaticaans Concilie is het huwelijk voor de Kerk niet meer louter een instelling voor voortplanting, maar ook een partnerschap van leven en liefde.  © Pexels

Aanvankelijk wilde hij diplomaat worden. Maar de directeur van de spiritijnen in Aken, waar hij naar school ging, raadde hem aan eerst zijn horizon te verruimen. Thomas Knieps studeerde talen en koos dan voor de priesteropleiding. Die bleek echter niet bij hem te passen. “Ik ben heel blij dat ik gehuwd ben. Het priesterschap zoals het nu is, werkt nauwelijks nog.” Toch ziet hij nu zoveel nood in het pastoraal, “dat het spijtig is dat ik het niet gedaan heb. Die roeping om God onder de mensen te brengen is gebleven.”

Hoe kwam u dan bij de ethiek terecht?
“Mijn doctoraat ging over een fundamenteel theologisch thema bij theoloog Karl Rahner, dus helemaal niet over ethiek. Ik kwam na mijn studie in contact met het echtpaar dat het instituut International Academy for Marital Spirituality (INTAMS) gesticht had. Ze wilden iets zinvols doen voor huwelijk en gezin in de Kerk. Daar gebeurde in die tijd weinig of niets mee. Begin jaren 1990 organiseerden ze een groot congres. Die internationale ontmoeting trok mij erg aan en toen ben ik in het INTAMS-instituut gestapt. Destijds heerste onder Johannes Paulus II een erg normatieve visie op het huwelijk: clerici vertelden leken hoe ze het huwelijk moesten beleven. Met de INTAMS wilden we vertrekken van de ervaring van de gehuwden zelf.”

Hoe hebt u de visie op huwelijk en gezin zien evolueren?
“Het huwelijk was in de Kerk nooit een belangrijk thema. Behalve bij Augustinus, die vertrok van een negatieve visie op seksualiteit. Hij geloofde dat door de erfzonde het seksuele verlangen ongeordend was geworden. Hij zag het huwelijk als het enige middel om geoorloofd seks te beleven als die gericht was op de voortplanting. Alle andere seks is een zonde, weliswaar vergeeflijk, maar toch zonde. Die visie op seksualiteit werd in de seksuele moraal opgepikt en heeft onze theologie eeuwenlang gedomineerd. In de middeleeuwen werd het huwelijk weliswaar een sacrament, maar daarmee was er nog geen theologie van het huwelijk. In de reformatie werd het huwelijk toch een thema omdat de protestanten het niet als sacrament erkenden en het Concilie van Trente zich daartegen afzette met vooral canonieke regelingen.”

“We moeten weg van een moraal van geboden en verboden.”

“Pas met het Tweede Vaticaans Concilie kregen we een verschuiving. Gaudium et Spes heeft een totaal andere visie op het huwelijk: het is niet meer een instelling voor voortplanting, maar heeft in zichzelf een belangrijke betekenis. Het is een partnerschap van leven en liefde. Na het concilie hebben de pausen deze visie slechts gedeeltelijk voortgezet. Paulus VI was zeker een van de beste pausen van de 20ste eeuw, maar had in het geval van Humanae Vitae slechte raadgevers. Johannes Paulus II draaide met Familiaris Consortio de dynamiek van het concilie in zekere zin terug: hij idealiseerde het huwelijk vanuit de totale wederzijdse zelfgave en verbond dat met normatieve elementen, zodat contraceptie en alle niet-huwelijkse samenlevingsvormen als tegen de leer van de Kerk beschouwd werden.
De opening van het concilie werd grotendeels gesloten. Met paus Franciscus zijn we gelukkig terug bij de opvattingen van het concilie.”

“Seks opsluiten in het huwelijk is niet langer houdbaar.”

“Wij als theologen hadden altijd al problemen met documenten van de pausen na het concilie, omdat die er niet mee spoorden. Een normatieve top-downvisie past vandaag niet meer. Franciscus beseft dat. De Kerk kan contraceptie, ongehuwd samenleven en homoseksualiteit niet zonder meer blijven afwijzen. Dat is niet meer haalbaar. Franciscus stelt in Amoris Laetitiae dat we anders moeten leren kijken: het huwelijk is natuurlijk zeer belangrijk, en het beste wat we kunnen doen, maar we mogen al het andere niet zomaar veroordelen. We moeten weg van een moraal van geboden en verboden. Huwelijken vandaag zijn niet meer zoals vroeger: koppels beginnen hun samenleven niet meer met een huwelijk, maar wonen samen voordat ze de stap daarnaar zetten. We moeten dat erkennen. Vandaag heerst ook een andere kijk op homoseksualiteit dan een paar decennia geleden en we moeten de recente inzichten van de menswetenschappen ernstig nemen. Ik ben blij dat we na vijftig jaar in de verkeerde richting gegaan te zijn, nu eindelijk een andere weg inslaan.”

De natuurwet blijft wel de basis van de visie op seksuele ethiek?
“Eeuwenlang bepaalde de natuurwet de moraal. Vaticanum II dacht personalistisch: het gaat over de persoon. Johannes Paulus II vertrok van een personalistische visie, maar kwam toch weer uit bij een naturalistisch denken: de persoon moet zich richten naar de normen, die volgens hem voortkomen uit de natuur, van buiten. En dan draait seks opnieuw om procreatie. Zo krijgt de natuur een ontologisch statuut: man en vrouw moeten samenkomen en moeten kinderen krijgen. Personalistisch denken betekent echter ook kijken naar de bedoeling van de mensen, de aard en de gevolgen van hun handelingen en de context. Je kunt niet beweren dat de natuur bepaalt waarvoor we bestemd zijn.”

“We lopen het gevaar onze christelijke beschaving te verliezen.”

“De kerkelijke seksuele moraal is vooral gebaseerd op naturalistische visies, die teruggaan op een pessimistische visie op seksualiteit. Dat heeft ook te maken met het priestercelibaat: voor veel priesters is seks de vijand. Franciscus ziet dat anders: seks is positief, maar je moet de seksuele relatie koesteren en er op een goede manier mee omgaan. Seksualiteit opsluiten in alleen het huwelijk is niet meer houdbaar.”

Zal die verandering zich doorzetten?
“Ja, dat is duidelijk. Je ziet het in de synode: voor het eerst is er echte openheid, dat is een nieuw aggiornamento. Jammer van die vijftig verloren jaren… Er zijn nog heel conservatieve kardinalen, maar ze vormen een minderheid. Ik ben daar optimistisch over. Er wordt nu rekening gehouden met onze opmerkingen op pauselijke documenten.”

Ziet u nog een rol voor het beeld van de Heilige Familie en het idee van de huiskerk?
“Dat zijn twee thema’s waar we vandaag niet ver mee raken. De Heilige Familie heeft nooit een theologische betekenis gehad, maar had wel een grote invloed op de vroomheid. Door de nieuwe opvattingen over het gezin verloor het christendom zijn grip erop. Om het christelijke gezin daartegenover te zetten werd het verbonden met de Heilige Familie. Maar wat is een heilige familie? In de Bijbel wordt er geen genoemd. Ik heb trouwens een probleem met de term ‘heilig’. We gebruiken die veel te veel. Er zijn geen heilige families, nooit geweest. Er wordt te veel heilig verklaard. Pas daarmee op. Ook als goede christenen zijn we geen heiligen, maar ook zondaars. Ik zou Johannes Paulus II ook geen heilige noemen. Hij heeft veel goede dingen gedaan, maar ook fouten gemaakt, zie maar naar de seksuele moraal. Wacht honderd jaar om te oordelen. Augustinus heeft zeker prachtige dingen geschreven en staat terecht bekend als heilige, maar zijn visie op seksualiteit heeft ook veel ellende opgeleverd.”

“Vertrouw op God die meegaat in je huwelijk. Dan hangt het niet meer alleen van jezelf af.”

“De huiskerk als concept komt ook uit het Tweede Vaticaans Concilie, de ecclesia domestica. Johannes Paulus II noemde dan het gezin het centrum van de Kerk. In het begin van het christendom was het huis/gezin inderdaad de kern van het geloof, maar vandaag werkt dat niet meer. Het gezin is niet meer het fundament om de Kerk op te bouwen of het geloof door te geven. Het is niet meer de eerste cel van kerk-zijn.”

Wat is dan wel de uitdaging?
“Wat mij raakt, is de situatie van het christendom nu. Hoe kunnen we een christelijke gemeenschap vormen? Wij staan aan het einde van een tijdperk, waar we niet alleen de Kerk maar – nog belangrijker – het christelijk geloof verliezen. Het is erger dan we dachten. De bisschoppen en vele in de Kerk nog actieve gelovigen beseffen dat niet. Wij lopen het gevaar onze christelijke beschaving te verliezen. We hebben wel goede sociologische beschrijvingen van secularisatie, maar het is nog erger dan dat. Religie heeft nauwelijks nog betekenis voor onze wereld.”

“Onze mentaliteit verandert. Dat heeft deels te maken met onze technocratische instelling. Als we problemen hebben, hebben we middelen om die op te lossen. We hebben geen antenne meer voor iets boven ons of voor transcendentie. We denken niet verder. De Kerk vindt bovendien nog altijd geen goede manieren om het geloof uit te drukken. Liturgische vieringen spreken zelfs gelovigen niet meer aan. Het geloof wordt een keuze. Ik was nog nooit zo bewust christen als nu. Ik ben opgevoed in geloof, maar om daarin verder te gaan moet je echt een nieuwe keuze maken. Als we geloof geen structuur geven, verdwijnt het. Geloof kun je ook niet vervangen door een vaag idee van spiritualiteit. Dan verzeil je in een minderheid, een diaspora. We zijn weer zoals bij het begin van het christendom, omringd door wat toen ‘heidenen’ heetten.”

Moeten we dan de toelatingsvoorwaarden voor sacramenten verstrengen?
“Voor het eerst ben ik geneigd te denken van wel. Als we alles laten vervagen, is het binnenkort weg. De Kerk moet uiteraard uitnodigen, iedereen is welkom. Maar als koppels nog willen huwen in de kerk, moeten ze beseffen dat het huwelijk een sacrament is. Je moet zeggen waar het om gaat: voor altijd samen willen blijven, wat er ook gebeurt. De huwelijksvoorbereiding moet strenger zijn voor wie deze belofte niet bewust maakt. Dat betekent niet dat je niet kunt scheiden. Soms werkt het niet meer en dat moet je aanvaarden. Je kunt altijd herbeginnen.”

Wat betekent geloof voor u?
“Voor mij is dat het grote vertrouwen of, om de theoloog Hans Küng te citeren, het basisvertrouwen. God is voor mij de grond, de sfeer en de onbegrijpelijke horizon waarin ik leef en zal sterven. Ik ben blij dat ik dat heb. Maar in een tijd waarin religie steeds minder een rol speelt, beïnvloedt dat zeker ook mijn geloof.”

U weet wat kwetsbaarheid is. Heeft dat uw geloof beïnvloed?
“Door mijn beroerte kreeg ik plots van buitenaf een beperking opgelegd op mijn mogelijkheden en capaciteiten. Dat heeft mijn geloof niet weggenomen, maar een andere tint eraan gegeven. Ik kan het niet meer hebben over het leven zonder over de dood te spreken, of over wat een mens is zonder over God te spreken. De dood is een deel van ons leven, al doen we vandaag alles om dat te ontkennen. We vragen ons af wat goede menselijkheid is, maar God hebben we daarvoor niet meer nodig. Het is erg dat met het verlies van onze antenne voor transcendentie ook een deel van onze menselijkheid verdwijnt.”

Wat heeft de kerk vandaag de wereld te zeggen over huwelijk en gezin?
“Dat er verschillende en waardevolle vormen van liefde tussen mensen bestaan, maar de wellicht beste manier van liefhebben een relatie is die trouw blijft in goede en kwade dagen, in ziekte en gezondheid, alle dagen van het leven. Dat vraagt veel van ons. Maar we kunnen dat als we de moed hebben ons leven te laten afhangen van God. Vertrouw op God die meegaat in je huwelijk. Dan hangt het niet meer alleen van jezelf af om je huwelijk samen te houden. Dat ervaar ik zelf zo en daar ben ik dankbaar om.”

Bio

Thomas Knieps (1961) is emeritus professor. Hij was leerstoelhouder van de Study of Marriage & Spirituality aan de faculteit Theologie en Religiewetenschappen van de KU Leuven. Hij is hoofdredacteur van het internationale tijdschrift Marriage, Families & Spirituality. Zijn onderzoek situeert zich vooral in de theologische ethiek en seksuele, huwelijks- en gezinsethiek.

Verder lezen?

Log in op uw Tertio account en lees meteen verder

Nog geen account? Neem een digitaal abonnement en lees meteen verder.
Of maak een Tertio proefaccount aan en lees 1 maand gratis online!