De paus in het Vaticaan.  © Unsplash

Gisteren konden we paus Franciscus nog op het balkon van de Sint-Pietersbasiliek zien, zichtbaar vermoeid en fragiel. Hij liet een krachtige paasboodschap voorlezen over zijn geliefde thema’s: hoop, vrede en solidariteit. Hij was een paus die niet voor een gat te vangen was: een eigenzinnige persoonlijkheid, soms conservatief, dan weer progressief, tot afgrijzen van beide kampen. Autobiografisch was hij diep verworteld met het leven van de arme en gekwetste mens. Dat drukte hij op alle mogelijke manieren uit: door zijn eenvoudige manier van leven, zijn historisch bezoek aan Lampedusa, en recent nog met Witte Donderdag aan de gevangenis van Rome. 

Franciscus was geen paus van grote theologische traktaten, maar een herder die de geur van zijn schapen had, zoals hij het zelf verwoordde. Hij wilde een Kerk die de buitengebieden opzoekt, die leeft vanuit de vreugde – daarin spreekt zijn Ignatiaanse spiritualiteit. Een Kerk die zich ook door God laat verrassen, “anders is ze ziek en moet ze naar de intensive care”. 

“We mogen ons niet in droefheid opsluiten; we moeten rennen, vol vreugde.”

Franciscus schuwde geen sterke taal. Hij had niet echt een masterplan voor de Kerk, maar hij voelde feilloos aan dat ze een paradigmawissel en een moedige culturele revolutie nodig had. Die hervorming is niet helemaal geslaagd. De Kerk is een grote multinational die je niet zomaar van koers doet veranderen. Maar hij zette ze wel in gang door een ongezien synodaal proces op te starten over de toekomst van de Kerk waarin alle gelovigen konden participeren. Daarin speelt meteen een andere thema uit zijn Ignatiaanse achtergrond: luisteren naar elkaar om te onderscheiden waartoe de Kerk geroepen is. Dat schept ruimte voor eenheid in diversiteit, in plaats van uniformiteit.

Genie
Franciscus brak met het wantrouwen tegenover de wereld van zijn onmiddellijke voorgangers. Met zijn beeld van de Kerk als veldhospitaal riep hij haar uit tot een plaats waar de wonden van mensen die door het leven gekwetst zijn, geheeld worden. Dat zag hij niet als een manier om ‘zieltjes te winnen’. Voor Franciscus was het evangelie een onvoorwaardelijke dienst aan de mens. “Aan de poorten van de Kerk staan geen douaniers”, zei hij in zijn beeldrijke stijl. 

De Kerk moet een open plaats van hoop en troost zijn. Dat is het genie van Franciscus: hij heeft de Kerk opengegooid dankzij een radicale openheid voor alle mensen. Niemand wordt uitgesloten. Die houding combineert hij met een stevige profetisch-kritische visie op de samenleving. Zijn encycliek Laudato Si’ over de ecologie wordt algemeen geprezen omdat hij er de koppeling maakt tussen de klimaatcrisis en de sociale ongelijkheid. Zijn standpunten over vrede en migratie worden zo stilaan uniek in de hedendaagse politieke context. Dat liet hij nog verstaan in een van zijn laatste gesprekken met uitgerekend de Amerikaanse vicepresident J.D. Vance.

Opvolging
Franciscus is vooral een gedreven inspirator geweest. Hij schopte tegen de schenen van een sclerotische Kerk én tegen structuren van macht die ongelijkheid, oorlog en ellende veroorzaken. Met hem verdwijnt een van de weinige spirituele leiders en behoeders van humaniteit. Wat er met zijn erfenis zal gebeuren, is onzeker. 

Franciscus heeft een hele reeks kardinalen benoemd die in zijn lijn denken. Zijn opvolger staat voor de moeilijke taak om de hervormingen die de paus in gang zette, uit te werken. Dat zal een intens proces van geduld en toewijding vragen. Maar als dit lukt, kan zijn ‘verandering van tijdperk’ de Kerk aan zichzelf teruggeven als ‘pelgrim van hoop’. Of zoals het klonk in Franciscus’ paashomilie: “Het Jubeljaar roept ons op om in onszelf de gave van deze hoop te vernieuwen… om aan deze hoop de toekomst van ons leven en het lot van de mensheid toe te vertrouwen. We mogen ons daarom niet in droefheid opsluiten; we moeten rennen, vol vreugde.”