Moraal zonder verhaal

Vooruit-voorzitter Conner Rousseau heeft dan toch ontslag genomen. De hele zaak vertelt iets over de moraal die we vandaag hanteren. Racisme en seksisme worden veroordeeld en bestraft met een soort heropvoedingsprogramma. De nieuwe moraal schreeuwt terechte verontwaardiging uit over de gekende feiten. Evenzeer stuitend is dat de partij niet van plan was Rousseau tot ontslag te dwingen omdat de wonderjongen Vooruit een verkiezingsoverwinning kon bezorgen. Nog fundamenteler is dat Rousseau in zijn ideeën over de samenleving en in zijn persoonlijke levensstijl – hij vond het in de dronken discussie nodig om over zijn inkomen op te scheppen – nauwelijks nog iets met socialisme vandoen heeft. Hij stapte mee in de neoliberale ideologie die ongelijkheid creëert en polarisatie in de hand werkt.

Moraline
De hedendaagse moraal is voor een groot deel een erfenis van het christendom. De Verlichting ontdeed die geleidelijk van haar transcendente dimensie. Ze werkte al niet goed meer in de Franse Revolutie: die meende de waarden van gelijkheid, vrijheid en broederlijkheid te moeten realiseren met de hulp van de guillotine en dictators. In de laatmoderne samenleving ontbreekt uiteindelijk elk verhaal om een moraal op te baseren. Vandaag wordt dat hiaat ingevuld door zelfbepaling en eigenbelang, al dan niet collectief. Nietzsche sprak van een ‘moraline’: een ogenschijnlijk hoogstaande moraal, die in feite nihilistisch is. Het is de moraal van de ‘weldenkenden’. Die leidt tot selectieve verontwaardiging omdat ze drijft op de emoties of gevoeligheden van de tijdsgeest. Het verklaart het gebrek aan consistentie van de nieuwe moraal.

Bedenktijd
Een voorbeeld van die selectiviteit is het gemak waarmee kwesties over levensbegin en -einde worden behandeld. Nog geen week geleden stelde diezelfde Rousseau samen met Freya Van den Bossche een naar eigen zeggen “progressief ethisch programma” voor. Het recht op abortus moet in de grondwet, zwangerschapsafbreking moet tot achttien weken mogelijk zijn en de bedenktijd van zes dagen wordt afgeschaft. Nog voor Vooruit moet euthanasie ‘soepeler’ kunnen. Je hoeft geen fanatieke pro-life-adept te zijn om je erover te verbazen dat Vooruit op maatschappelijk vlak opschuift naar een flinks en meritocratisch gedachtegoed, en zijn links-progressieve gedachten met dergelijke voorstellen invult. Links wordt blijkbaar bepaald door een hyperindividualisme op bio-ethisch vlak. Eigenlijk kun je hier niet meer van ethiek spreken: het gaat over pure zelfbeschikking. Het relationele element verdwijnt. Intussen waarschuwen tal van wijze mensen om ons niet terug te plooien op het verabsoluteren van het zelf. Ze pleiten voor een groter verhaal waarin mensen verweven zijn met elkaar, de natuur, het leven en de geschiedenis. De bedenktijd voor abortus willen afschaffen, is haast symbolisch voor een cultuur die haar be-denk-tijd en bedachtzaamheid bewust wil schrappen.

Barmhartigheid
Als moraal het verhaal verliest en in moraline vervalt, wordt ze gejuridiseerd. Begrijpelijk, rechtspraak wordt dan de enige manier om nog aan moraal te doen. Die juridisering vernietigt de facto de moraal. De apostel Paulus wist het al: de wet kan niet tot gerechtigheid leiden. Net als in zijn tijd worden nu duizenden wetten gemaakt die de burger verplichten tot wat men op dit moment als juist gedrag beschouwt. Moraal verliest daardoor haar oorspronkelijkheid en leidt tot hypocrisie. Ze wordt een instrument waarmee gedrag gestuurd wordt in plaats van een inspiratiebron om te blijven zoeken naar het goede. Paulus getuigt dat hij enkel gerechtigheid vindt dankzij het ‘verhaal’ van God die in Jezus de mens tegemoet treedt en tot liefde uitnodigt. Alleen een moraal die zichzelf verankert in een appel van de ander, van de wereld – en voor gelovigen van God – kan een stevig gefundeerd referentiekader bieden. In zo’n moraal worden barmhartigheid en vergeving opnieuw mogelijk: twee deugden die onze vaak genadeloze samenleving ontbeert. En laat het nu net die twee dingen zijn die Rousseau in zijn ontslagspeech vroeg.