Transitie

Klimaatwetenschappers raken gefrustreerd en sommigen werpen de handdoek in de ring, zoals onlangs Valérie Trouet, de directeur van het Klimaatcentrum. Begrijpelijk, want hoe meer alles erop wijst dat we op een catastrofe afstevenen, hoe minder mensen er zich nog om schijnen te bekommeren.

Dat mag alvast blijken uit het kiesgedrag en de recente beslissingen van bedrijven als ArcelorMittal om de transitie van hun ovens uit te stellen. Het einde van de wereld lijkt minder belangrijk dan het saldo van de bankrekening op het einde van de maand. Of is er meer aan de hand?

Emoties
Klimaatwetenschappers zijn ook maar mensen. Emoties onderdrukken bij het brengen van slecht nieuws is uitdagend. Je weet immers dat mensen dat niet graag horen. Sommige klimaatwetenschappers maken de vergelijking met een oncoloog: die moet ook de ernst van de situatie durven benoemen. Die vergelijking klopt, maar ze is complexer dan ze voorgesteld wordt. 

Oncologen weten dat mensen die slecht nieuws krijgen door een rouwproces van ontkenning, angst en woede gaan. Zaak is om de patiënt daarin zo goed mogelijk te begeleiden naar het aanvaarden van de situatie en te doen wat mogelijk is. De oncoloog zal zijn patiënt daarom niet in de steek laten. 

Dat is ook zo met het klimaat: mensen voelen zich bij zo’n heftige onheilsboodschap bang en onmachtig. Dit rouwproces kan leiden tot een transformatieproces. De moeizame weg naar klimaattransitie duiden als rouwproces, kan wetenschappers dus helpen te begrijpen waarom hun boodschap zo tot weinig actie leidt en zo uiteindelijk toch de weg vooruit tonen. 

Dilemma’s van het midden
Dit rouwproces erkennen is een eerste stap. De volgende is dan uitzoeken hoe mensen in dit rouwproces moeten worden aangesproken. De Nederlandse filosoof Bart Brandsma stelt dat wetenschappers moeten beseffen dat als ze ‘objectieve’ uitspraken doen, ze in een gevoelsdynamiek belanden. Daarin lijkt het alsof de waarheid er niet meer toe doet. 

Dat is vanuit het perspectief van de wetenschappers verbijsterend. Maar die verbijstering zorgt ervoor dat je al gauw meegesleurd wordt in de polarisatie tussen klimaatactivisten en complotdenkers. Hoewel het voor een wetenschapper evident lijkt dat wetenschap waarheid is, zijn wetenschappelijke rapporten niet waardeneutraal. Ze worden gebruikt in een machtsspel tussen groepen, zoals bijvoorbeeld in het stikstofdebat. Boeren stellen tegenover die wetenschappelijke waarheid immers hun eigen waarheid, die ook zijn rechten heeft. 

Brandsma roept wetenschappers op om die gevoelsdynamiek te herkennen. Zijn raad is om te luisteren naar wat hij de ‘dilemma’s van het midden’ noemt. Mensen ervaren dat ze tussen twee vuren staan: de eigen zorgen en het wereldprobleem van het klimaat. Brandsma raad wetenschappers aan zich niet bezig te houden met de ‘polen’ van de polarisatie, maar wel in dialoog gaan met dat midden en zijn dilemma’s. Daarin moeten ze ook zichzelf echt laten bevragen. Dat geldt bij uitbreiding voor politici en andere leiders. Hij gelooft dat er dan draagvlak zal ontstaan voor de absoluut noodzakelijke transitie.

Hoop
Als we het klimaatthema vanuit het perspectief zien van het rouwen om een verloren wereld en de daaraan gekoppelde dilemma’s die het bij mensen oproept, maken we nieuwe en efficiëntere manieren van communicatie en dialoog mogelijk. Essentieel is dat mensen zich gehoord voelen en dat er ook hoopvolle – wat niet hetzelfde als geruststellende – boodschappen worden gegeven. De ernst van de situatie vraagt een radicale verandering in onze manier van leven en handelen, maar de manier waarop die boodschap nu gebracht wordt, verlamt in plaats van te mobiliseren. 

In die zin kunnen we als samenleving iets leren van religieuze tradities, zoals de christelijke advent die deze week van start gegaan is. De Heilsboodschappen in de Bijbelse lezingen zijn niet mals, maar tegelijk is er de oproep tot een ommekeer, die altijd als mogelijkheid wordt opengehouden. Als we niet meer in die mogelijkheid geloven, dreigt inderdaad een catastrofe.