Gast uit de toekomst

“De wereldvrede kan slechts worden bewaard door inspanning van alle positieve krachten welke hem tegen de dreigende gevaren kunnen beschermen… Het verenigd Europa zal moeten worden opgebouwd door middel van concrete verwezenlijkingen, waarbij een feitelijke solidariteit als uitgangspunt zal moeten worden genomen.” Dat schreef Robert Schumann op 9 mei 1950 in de befaamde verklaring die aan de basis stond van de EGKS, de voorloper van de Europese Unie.

Schumann was een overtuigd christen die het als zijn missie zag een nieuwe wereldorde op te bouwen. Daarin werd duurzame vrede gerealiseerd door solidariteit en samenwerking. Zijn boodschap is actueler dan ooit, nu de wereldorde drastisch verandert. De brutale manier waarop dat gebeurt, verbijstert en beangstigt vele mensen. Toch kan dit ook een momentum zijn waardoor Europa zichzelf heruitvindt. 

Waardengemeenschap
De betreurde Nederlandse hoogleraar Mathieu Segers spreekt over Europa als een ‘idee uit de toekomst’. Hij verwijst daarmee naar een nachtelijk gesprek tussen filosoof Isaiah Berlin en de Russische dichteres Anna Achmatova, eind 1945 in Leningrad. Achmatova noemde Berlin een ‘gast uit de toekomst’, omdat ze met hem vrij kon praten over liefde voor waarheid en morele integriteit. Dat stond in tegenstelling tot haar geboorteland, dat kreunde onder de Stalinistische dictatuur. De grote vraag is of Europa die ‘gast’ kan blijven om zo de motor te zijn van een waarden-volle wereld. 

Is Europa nog een waardengemeenschap? Ja, ze staan netjes op de site van de Europese Unie: “vrijheid, democratie, gelijkheid, rechtszekerheid, vrede en stabiliteit”. Maar in de praktijk zijn ze vergleden naar een mengsel van bureaucratische regels en neoliberaal marktdenken. Er is ook het democratisch deficit van de Unie: de Commissie wordt niet door de burgers gekozen en heeft veel macht. Ook de oorlogsretoriek van Ursula von der Leyen in het conflict Rusland-Oekraïne – terwijl ze tegenover de Gazaoorlog wel erg mild was voor Israël – spoort niet direct met de oorspronkelijke bedoeling van de Europese Unie om vrede te stichten. Uiteraard zijn dit complexe en delicate vraagstukken, maar de vragen mogen gesteld worden.

Ressentiment
Vooral landen met een sterke nationale identiteit hebben problemen met de Europese Unie. Het is geen toeval dat zij anti-Europees zijn. Zij beroepen zich – weliswaar ten onrechte en niet gespeend van ordinaire pragmatiek – op de christelijke wortels. Zo presenteert de Hongaarse president Viktor Orbán zichzelf als een beschermer van traditionele, christelijke waarden en is hij tegen de progressieve agenda van de EU met haar LGBTQ+-rechten en genderbeleid. Europa claimt in deze ook internationaal het morele leiderschap, wat als arrogant wordt ervaren.

“Europa kan toekomstscheppend worden in deze onstabiele wereld. Christenen moeten daarin hun verantwoordelijkheid opnemen.”

Dit ressentiment kunnen we afdoen als gevaarlijk en dom. Toch stelt het ons voor een grote uitdaging: in welke mate herkennen burgers de Europese Unie als een waardengemeenschap? Als een dragend project dat hen richting en toekomst biedt, in plaats van als een hypocriet moraliserend en regulerend vingertje?

Herijking
Historisch heeft Europa een unieke cultuur ontwikkeld, gebaseerd op een christelijke mens- en wereldvisie. Schumann voorzag hoe die visie de politiek kon aandrijven om het Europese project te bezielen. Dat is allesbehalve vanzelfsprekend gebleken. De joodschristelijke wortels en traditie fungeren vandaag niet meer actief als inspirator. Toch kan Europa niet zonder een spirituele dimensie als ze haar waarden wil herijken. 

Daaraan kunnen christenen actief meewerken. In 2018 hield president Emmanuel Macron een opmerkelijke toespraak tot de Franse bisschoppen. Hij riep de Kerk op om deel te nemen aan het Europese debat: “Verloochen Europa, waarvan u de betekenis hebt gevoed, niet; laat het land dat u braak hebt gezaaid niet achter.” De Franse president voegde eraan toe dat die bijdrage ligt in de combinatie van “verontwaardiging en vertrouwen in de toekomst”. Daarmee verwoordde hij verrassend pertinent de profetische en spirituele rol van het christendom. Macron lijkt te beseffen dat een tekort aan een spirituele bodem levensbedreigend kan worden voor het Europa van samenwerking, vrede en solidariteit.

“Laten we voorkomen dat de stroom droogvalt”, besluit Mathieu Segers zijn boek. Nu de idylle tussen de Verenigde Staten en Europa opgeblazen wordt, hebben we meer dan ooit nood aan het hervinden van die stroom. Dan kan Europa toekomstscheppend worden in deze onstabiele wereld. Christenen moeten daarin hun verantwoordelijkheid opnemen.