Geen cultuur is heilig

Op 21 februari 1952 opende de Oost-Pakistaanse politie in Dhaka het vuur tijdens een studentenprotest. Vijf mensen kwamen daarbij om het leven. De demonstranten ijverden voor de erkenning van het Bengaals als officiële taal. Tegenwoordig behoort het Bengaals nog steeds tot een van de tien meest gesproken talen ter wereld en is het de eerste taal van Bangladesh, het vroegere Oost-Pakistan. Bovendien viert UNESCO sinds een kwarteeuw 21 februari als Internationale Dag van de Moedertaal, ter herdenking van de slachtoffers destijds in Dhaka.

Cultuurstrijd
Veroveraars beseffen maar al te goed hoe belangrijk taal is bij de vorming van een culturele identiteit. Als een bevolkingsgroep haar taal ziet verdwijnen, erodeert ook haar culturele geheugen en is ze gemakkelijker in het gareel te dwingen van een dominante beschaving. In zijn recente interview met Tucker Carlson gaat de Russische president Vladimir Poetin nog een stap verder. Hij probeert zelfs de herinnering aan een Oekraïense cultuurstrijd uit te wissen. Volgens hem is de Russische eenheid met Oekraïne een natuurlijk gegeven, wat de Russische inval in dat land rechtvaardigt. Met geen woord rept hij over het verbod op publicaties in minderheidstalen onder het bewind van de Russische tsaren en de nationalistische reflexen die daarop volgden, onder meer bij de Oekraïense bevolking. In plaats daarvan wijt Poetin de ijver voor een eigen Oekraïense cultuur in die periode aan politieke intriges van buitenlandse vijanden. En meteen suggereert hij dat er niet veel is veranderd: Oekraïne zou ook nu een marionet zijn in de handen van vijandige mogendheden die Rusland willen verzwakken.

Verbinding
Elke taalstrijd is een symptoom van machtsverhoudingen. Dat was zo in Bangladesh en Oekraïne, alsook in België. Maar taal schept niet alleen groepsidentiteiten, evenmin als intermenselijke contacten slechts machtsspelletjes zijn. Met taal geef je ook uiting aan jezelf als individu en karakteriseer je tegelijk op diverse manieren de relatie met je omgeving. Wie je bent, staat nooit op zich. Je hebt niet eerst een identiteit van waaruit je vervolgens relaties met anderen aangaat. Integendeel, je wordt wie je bent in verbinding met anderen.

Blinde vlekken
In de evangeliën zoekt Jezus verbinding met mensen in de marge van de samenleving. Daarmee openbaart hij de blinde vlekken van individuen en gemeenschappen. Wie je uitsluit, zegt meer over jou dan de kliek waartoe je je bekent. In elke mens met wie je het gesprek weigert, ligt een onontgonnen kans om te groeien in de liefde waaraan Jezus gestalte wil geven. Grijp je die kans toch, dan word je meer jezelf als mens, want in wezen is de mens relatie. Je culturele zelfbepaling mag dan ook geen doel op zich zijn om je tegen de ander af te zetten. Veeleer moet ze een flexibel instrument worden waarmee je de eigenaardigheid van de soms weerbarstige ander in het vizier krijgt en laat bestaan. In die zin is het pleidooi van UNESCO om mensen hun moedertaal te laten spreken een pleidooi voor verscheidenheid in eenheid.

Vruchtbare relaties
Je leert gemakkelijker andere talen als je bedreven bent in je moedertaal. Taalarmoede leidt dan weer tot minder ruimte voor diversiteit en tot polarisering van maatschappelijke debatten. De bureaucratische Newspeak van Poetin noemt de oorlog in Oekraïne een speciale bevrijdingsoperatie en smoort elke tegenspraak in de kiem. Aleksej Navalny betaalde de hoogste prijs voor zijn oppositiewerk. Taal registreert niet louter de werkelijkheid. Ze creëert haar ook. Of je spreekt van culturele toe-eigening of eerder uitwisseling, maakt een wereld van verschil. Of je kritiek op vrouwenbesnijdenis bij de Ethiopische Dassanech beschouwt als neokoloniale bemoeienis of eerder als bevrijding van een discriminerende blinde vlek, beslist over mensenlevens. Geen cultuur is heilig, geen identiteitsbepaling absoluut. Wat telt, is de bekommernis om de mens en diens vermogen om vruchtbare relaties met anderen aan te gaan. In een vredesvisioen dansen een Vlaamse leeuw, een Russische beer en een Bengaalse tijger met elkaar, het klauwen verleerd.